چرخ مینا_ شطرنج ورزشی است که در آن دو بازیکن با استفاده از یک صفحه مربع شکل و تعدادی مهره با هم رقابت می کنند. صفحه شطرنج شامل 64 خانه هم اندازه است و هر شطرنج باز 16 مهره دارد که یکی از آنها « شاه » است. در جریان مسابقه ، هر بازیکن می کوشد مهره هایش را طوری روی صفحه حرکت دهد که مهره شاه حریف را به خطر بیندازد و به اصطلاح « کیش » کند. بازیکنی که نتواند رفع کیش کند بازنده است.
پیدایش شطرنج را به اقوام مختلفی نسبت داده اند. از جمله به ایرانیان ، هندیان ، مصریان ، چینی ها و…. اما قدیمی ترین نوشته ها و آثاری که در آن ها به شطرنج اشاره شده است ، مربوط به کشور هند هستند . از حدود دو هزار سال پیش ، بازی هایی در این سرزمین برگزار می شده است که آن ها را نیای شطرنج می دانند.
شطرنج های هندی :
در هند باستان دو نوع بازی شبیه به شطرنج امروزی برگزار می شد : چتوراجی ( چهار پادشاه ) و چتورانگه ( چهار دست ) . در چتوراجی چهار نفر بازی میکردند و هر کدام یک شاه ، یک فیل ، یک اسب ، یک کشتی و چهار پیاده داشتند.
اما بازی دوم شباهت بیشتری به مسابقات امروزی داشت .نام این بازی به چهار دسته ( پیاده ، اسب ، فیل و ارابه جنگی ) در آرایش نظامی اشاره داشت. مهره پیاده نماد پیاده نظام ، اسب نماد سواره نظام ، فیل نشانه فیل های جنگی و رخ نماد ارابه های جنگی یود. پادشاه و وزیر نیز در مرکز لشگر ، نقش فرمانده را بر عهده داشتند.
این بازی با حضور دو رقیب در کنار صفحه ای با 64 خانه (8*8 ) برگزار می شد.این خانه ها همه یک رنگ بودند و « آشتاپادا» نام داشتند که مقدس شمرده می شد.
در طول قرن ها شطرنج از هند به مناطق دیگر جهان انتقال یافت . از جمله به ایران رسید و با ورود مسلمانان به کشور ما مورد توجه آنها قرار گرفت . ایرانیان این ورزش را « چترنگ » می نامیدند اما اعراب که حروف« چ » و « گ» را در الفبای خود نداشتند به جای واژه چترنگ از واژه « شطرنج» استفاده کردند.
خلفای عباسی علاقه فراوانی به شطرنج داشتند و مسابقات شطرنج در حضور آن ها برگزار می شد. از جمله این خلفا می توان به واثق بالله و متوکل اشاره کرد. با گذشت زمان و در قرن سیزدهم تا پانزدهم میلادی ،شطرنج امروزی به سرزمین هایی چون فرانسه ، اسپانیا ، و ایتالیا راه یافت و قوانین امروزی برای آن وضع شد . در اواخر قرن 18 میلادی و با تلاش های فرانسوآ فیلیدور فرانسوی،شطرنج قوانینی مشابه مقررات امروزی پیدا کرد .
مهره های شطرنج :
هر شطرنج باز در ابتدای مسابقه 6 نوع مهره دارد . 1 شاه ، 1 وزیر ، 2 اسب ، 2 فیل ، 2 رخ و 8 پیاده . در اولین ردیف از هشت ردیف صفحه ی شطرنج ، شاه ، وزیر ، اسب ، فیل و رخ قرار می گیرند . ترتیب قرار گرفتن مهره ها از راست به چپ عبارت اند از : رخ ، اسب ، فیل ، شاه ، وزیر ، فیل ، اسب ، رخ . دومین ردیف به پیاده ها ( سرباز ها ) اختصاص دارد . و در کلیه ی خانه های این ردیف مهره های پیاده قرار می گیرند .
نحوه ی حرکت مهره ها :
شاه :
تمام مهره های شطرنج وظیفه دارند از این مهره محافظت کنند . در صورتی که یک شطرنج باز امکان محافظت از شاه خود را از دست بدهد ، بازی با شکست او به پایان می رسد .
وزیر :
حرکت وزیر ترکیبی از حرکات فیل و رخ است و به همین دلیل ، وزیر با ارزش ترین مهره ی شطرنج به حساب می آید . این مهره در طول مسابقه می تواند به صورت مستقیم و ضرب دری حرکت کند .
رخ ( قلعه ) :
این مهره به طور مستقیم حرکت می کند و محدودیتی در جهت حرکت و تعداد خانه های حرکت ندارد ؛ یعنی در صورتی که مهره ای جلوی آن نباشد ، می تواند به راست ، چپ ، جلو یا عقب حرکت کند .
اسب :
اسب تنها مهره ی شطرنج است که در هنگام حرکت می تواند از روی مهره های خودی یا مهره ی حریف حرکت کند . شکل حرکات اسب به صورت حرف «L » انگلیسی است اما جهت حرکت آن محدودیتی ندارد . به این ترتیب که می تواند دو خانه به یک سمت برود و آنگاه یک خانه در جهتی عمود بر جهت حرکت قبل پیش برود (مثلا دو خانه به سمت راست ، آنگاه یک خانه به سمت بالا یا پایین )
فیل :
حرکت فیل نیز همچون رخ در تعداد خانه ها محدودیتی ندارد . اگر مسیر فیل باز باشد ، این مهره می تواند تا 7 خانه نیز پیش برود . تنها تفاوت حرکت فیل با رخ این است که فیل به صورت ضرب دری حرکت می کند . به همین دلیل ، فیلی که در ابتدای بازی در خانه ی سیاه قرار گرفته ، تا آخر مسابقه در خانه های سیاه و فیلی که از ابتدا در خانه ی سفید قرار گرفته است ، تا انتها در خانه های سفید حرکت می کند .
پیاده ( سرباز ) :
سرباز در اولین حرکت می تواند یک یا دو خانه به جلو حرکت کند اما پس از آن ، تنها می تواند یک خانه به جلو حرکت کند . سرباز مهره های حریف را به صورت ضرب دری مورد تهاجم قرار می دهد و از بازی خارج می کند ؛ به این صورت که اگر در سمت راست یا چپ خانه ی رو به روی سرباز مهره ای از حریف وجود داشته باشد ، سرباز می تواند وارد آن خانه شود و مهره ی حریف را از بازی خارج کند .
تعوض مهره :
تنها مهره ی قابل تعویض در شطرنج ، پیاده است . هرگاه یک پیاده به هشتمین ردیف رو به روی خود ( ردیف انتهای صفحه ی شطرنج ) برسد ، شطرنج باز آن را از بازی خارج می کند و به جای آن ، مهره ای دلخواه ( وزیر _ رخ _ اسب _ فیل ) را به میدان می آورد .
با توجه به اهمیت وزیر ، طبیعی است که شطرنج باز به جای پیاده از یک وزیر جدید استفاده کند . به جای هر تعدادی از مهره های پیاده که به انتهای صفحه برسند ، شطرنج باز می تواند از مهره های جدید استفاده کند . در بهترین حالت ، با رسیدن هر هشت پیاده به ردیف انتهای صفحه ، او می تواند به طور هم زمان صاحب هشت وزیر شود .
پایان مسابقه :
مسابقه ی شطرنج را همواره شطرنج بازی که مهره ی سفید دارد ، آغاز می کند و پس از او نوبت به مهره ی سیاه می رسد . هر یک از دو شطرنج باز ، به نوبت یک حرکت انجام می دهد و در طول مسابقه می تواند مهره های حریف خود را ، که در مسیر حرکت مهره های اوست ، از بازی خارج کند .
تنخا مهره ای که نمی توان آن را از بازی خارج کرد ، « شاه » است اما در صورتی که شاه یکی از شطرنج باز ها در مسیر حرکت حریف قرار گیرد و نتواند از مسیر مهره های او خارج شود ، بازی به سود حریف پایان می یابد . در این حالت ، می گوییم که نفر برنده ، شطرنج باز بازنده را « مات » کرده است .
در مسابقات شطرنج ، بازیکنی که حریف خود را شکست دهد ، صاحب 1 امتیاز می شود و نفر شکست خورده امتیازی کسب نمی کند اما اگر مسابقه مساوی شود ، هر یک از شرکت کنندگان 5 / 0 امتیاز خواهد گرفت .
لمس مهره ها در شطرنج :
اگر در هنگام مسابقه ، شطرنج بازی که نوبت حرکتش فرا رسیده است یکی از مهره های خود را لمس کند ، حتما باید با همان مهره بازی کند ، حتی اگر به ضررش تمام شود .
همچنین اگر بازیکن در هنگام مسابقه مهره ی حریف را لمس کند ،حتما باید آن مهره را بزند ؛ حتی اگر به ضررش تمام شود .
مساوی در شطرنج :
هرگاه تعداد مهره های دو شطرنج باز به قدری کم شود که هیچ یک از آن ها نتواند دیگری را مات کند ، بازی مساوی تمام می شود ؛ این در شرایطی است که مثلا یک نفر تنها یک شاه داشته باشد و دیگری یک شاه و یک فیل یا یک شاه و یک اسب .
هرگاه یک حرکت مشابه سه بار پشت سر هم تکرار شود _ مثلا شاه برای فرار از مهره های حریف به نقطه ای خاص برود اما بلافاصله برای فرار از مات شدن به نقطه ی قبلی باز گردد _ مسلبقه با نتیجه ی مساوی خاتمه می یابد .
کیش :
هرگاه یکی از مهره های یک شطرنج باز شاه حریف خود را در معرض خطر قرار دهد ، « کیش » رخ دا ه است . در این حالت ، شاه باید « رفع کیش » شود . رفع کیش به سه طریق امکان پذیر است :
حرکت دادن شاه به خانه ای دیگر ؛ به طوری که توسط هیچ یک از مهره های حریف در معرض خطر نباشد .
قرار دادن مهره ای در مسیر خانه ی شاه و مهره ای از حریف که آن را به خطر انداخته است .
زدن مهره ی حریف به هر طریق ممکن .
مات :
اگر شاه کیش شود و نتواند رفع کیش کند ، مات رخ می دهد . شطرنج بازی که مات شود ، شکست خورده است .
پات :
اگر نوبت بازی به یک حریف برسد ولی امکان حرکت برای هیچ یک از مهره های آن وجود نداشته باشد ، بازی پات خواهد شد . در این حالت شاه هنوز کیش نشده است ولی اگر به نقطه ای دیگر برود ، کیش خواهد شد .
آچمز :
اگر مهره ای بین شاه خودی و مهره ی حریف قرار گرفته باشد و در صورت حرکت آن مهره ، شاه توسط رقیب کیش شود ، « آچمز » رخ داده است و آن مهره نباید حرکت کند .
بلیتس :
بازی برق آسا ؛ مسابقه ای که کمتر از 15 دقیقه زمان ببرد .
قلعه رفتن :
جا به جا شدن رخ و شاه در حین مسابقه ؛ اگر رخ و شاه از ابتدای بازی از جای خود حرکت نکرده باشند و بین آن ها نیز مهره ای نباشد ، شاه می تواند دو خانه به سمت رخ حرکت کند و رخ نیز هم زمان به سمت شاه بیاید و پس از عبور از شاه در کنار آن قرار گیرد .
البته قلعه فقط در شرایطی خاص انجام می شود ؛ تنها یک بار در هر مسابقه و با این شرط که شاه و رخ تا لحظه ی قلعه هیچ گونه حرکتی نکرده باشند . علاوه بر این ، قلعه را فقط زمانی می توان انجام داد که مهره ی حریف ، شاه را کیش نکرده باشد .
آن پاسان :
زدن پیاده ی حریف با پیاده ی خود هنگامی که پیاده ی حریف از جایش حرکت نکرده و پیاده ی ما وارد نیمه ی صفحه ی شطرنج حریف شده است . آن پاسان فقط زمانی رخ می دهد که پیاده ی یکی از دو شطرنج باز ( الف ) وارد نیمه ی زمین حریف ( ب ) شود و پیاده ای که در ستون کناری قرار دارد ( ب ) تا آن لحظه از جای خود حرکت نکرده باشد .
اگر این پیاده ( ب ) پس از ورود پیاده ی حریف دو خانه حرکت کند ، در کنار پیاده ای قرار می گیرد که وارد زمین او شده است ( الف ) . با این حال ، پیاده ای که به زمین حریف نفوذ کرده ( الف ) ، می تواند در حال حرکت ضرب دری ، پیاده ی رقیب ( ب ) را ، که در کنارش قرار گرفته است ، از بازی خارج کند .
استاد بزرگ :
عنوانی برای بازیکن بسیار قوی شطرنج است که توسط فدراسیون جهانی شطرنج به آنان اعطا می شود . به کسی استاد بزرگ گفته می شود که با حضور در مسابقات مهم ، دست کم به امتیاز 2500 رسیده باشد .
شطرنج در ایران :
بر اساس برخی افسانه ها زرتشت ، پیامبر ایرانی ، مخترع شطرنج بوده است . یکی از قدیمی ترین نوشته هایی که در ان به بازی شطرنج در ایران باستان اشاره شده ، کتاب « کارنامک ارتخشیر پاپکان » ( کارنامه ی اردشیر بابکان ) است . در این کتاب آمده است : « اردشیر به فر خدای [ کمک خداوند ] در چوگان ، سواری ، چترنگ ( شطرنج ) و شکار برتری یافت . ابو ریحان بیرونی نیز در کتاب « تحقیق ماللهند » آورده است که شطرنج در زمان انوشیروان توسط برزویه ، پزشک شاه ، وارد ایران شد . در اشعار شعرای بزرگ ایران نیز از شطرنج بسیار یاد شده است . فردوسی در شاهنامه آورده است که وقتی پادشاه هند کشته شد ، گروهی از دانشمندان برای سرگرم کردن مادر غمگین او شطرنج را اختراع کردند .
نظامی گنجوی هم سروده است :
پیاده ، که او راست آیین شود نگون سار گردد چو فرزین شود
اطلاعات مربوط به ورزش شطرنج تا قرن ها به آنچه در کتاب های قدیمی آمده بود ، محدود می شد تل آنکه در اواسط دوره ی قاجار و با افزایش روابط ایران با کشور های اروپایی ، ایرانیان با شطرنج آشنا شدند . از سال 1304 شمسی بسیاری از جوانان ایرانی که برای تحصیل به اروپا اعزام شده بودند در آنجا شطرنج را شناختند و در بازگشت به کشور ، آن را به دیگران آموختند .
سرانجام در سال 1329 « فدراسیون شطرنج ایران » با ریاست حسین فرزانه آغاز به کار کرد . پنج سال بعد و در زمان ریاست جمال الدین عصار اولین دوره ی مسابقات قهرمانی تهران برگزار شد و عباس لطفی عنوان قهرمانی تهران را بدست آورد .
اولین دوره ی رقابت های کشور ی نیز در سال 1335 برگزار شد و در نهایت ، یوسف صفوت قهرمان ایران شد . نمایندگان ایران از سال 1336 تا 1357 در مسابقات مختلف قاره ای و جهانی شطرنج شرکت کردند . اما پس از پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی ، فدراسیون شطرنج برای دوازده سال تعطیل شد . این فدراسیون در سال 1369 ( دو سال پس از فتوای امام خمینی درباره ی قانونی بودن شطرنج ) دوباره آغاز به کار کرد .
تاریخچه فدراسیون جهانی شطرنج :
فدراسیون بین المللی شطرنج با نام اختصاری فیده ( FIDE ) سازمانی بین المللی است که فدراسیون های ملی شطرنج را با یکدیگر مربط می سازد و نهاد اداره کننده ی رقابت های شطرنج در سطح بین المللی به شمار می رود .
فیده در ۲۰ ژوئیه ۱۹۲۴ در پاریس تأسیس شد. رئیس آن از سال ۱۹۹۵ تاکنون کیرسان ایلیومژینوف است که ریاست جمهوری جمهوری کالمیکیا در فدراسیون روسیه را نیز بر عهده دارد و دفتر مرکزی آن در شهر آتن در یونان قرار دارد.
محدودیت سنی :
شروع شطرنج از سنين پايين همچون 3 الي 4 سالگي امکان پذير بوده و يکي از مزاياي اين رشته برخلاف ساير رقابتها اين است که در هر سني مي توان به آن پرداخت.
محدودیت جنسی ندارد .
ماهیچه هدف :
فکری است و قدرت تمرکز بالایی را می طلبد .
کالری مصرفی در هر ساعت :
100 کالری
منبع : ساعد نیوز