چرخ مینا_کریم‌خان زند بین سال‌ها ۱۱۷۲ تا ۱۱۹۳ هجری قمری در شهر شیراز حکومت می‌کرد. او در این شهر بناهای متعددی را ساخت که هنوز هم آن‌ها را می‌توانیم ببینیم. ازجمله ساختمان‌های ساخته شده می‌توان به مسجد، بازار، حمام، آب‌انبار، ارگ، سربازخانه، کاروان‌سرا و…. اشاره کرد. حمام وکیل جز زیباترین بناهای ساخته شده توسط کریم‌خان است .
این بنا حدود ۱۴۰۰۰ مترمربع مساحت دارد. هنرمندان زیادی از سراسر ایران در آن سال به شیراز آمدند تا نقش‌ونگارهای مختلف را روی دیوارهای حمام پیاده کنند. البته پادشاهان پس از کریم‌خان هم تغییراتی روی ساختار حمام وکیل شیراز ایجاد کردند تا جلوه زیباتری به آن ببخشند، برای مثال در دوران قاجار تزیینات داخل این بنا مرمت شد و بیشتر آثار به‌یادمانده در آن مربوط به این دوره پادشاهی است.
تا اواخر دوران پهلوی دوم هم این حمام دایر بود و بخش‌هایی از آن به حمام نمره و دیگر قسمت‌ها به زورخانه تبدیل شده بود. سال ۱۳۵۱ شکاف‌هایی روی سقف این بنا مشاهده شد که اداره باستان‌شناسی وقت آن را مرمت و بازسازی کرد. پس از انقلاب اسلام هم از این مکان به‌عنوان رستوران و سفره‌خانه استفاده می‌شد که آسیب‌های زیادی را برای ساختمان حمام وکیل شیراز دربرداشت و همین موضوع باعث شد که مسئولان کاربری آن را به موزه تغییر دهند. زمانی که به این موزه قدم می‌گذارید، مجسمه‌هایی را مشاهده می‌کنید که لباس‌های آن دوران را بر تن دارند و روش لباس‌پوشیدن و سبک زندگی دوران زندیه را نشان می‌دهند.
حمام وکیل شیراز حدود ۱۱ هزار مترمربع زیربنا دارد که به‌دلیل وسعت، نوع ساخت و تزیینات داخل آن، یکی از مهم‌ترین حمام‌ها در آن دوران محسوب می‌شده. و امروزه نام آن با شماره ۹۱۷ در لیست آثار ملی به ثبت رسیده. به‌جرئت می‌توانم بگویم که طرح‌هایی مثل نقش‌ونگارهای این حمام را در کمترین ساختمانی از کشور می‌توانید ببینید.
مراسم‌های حمام وکیل
مطئمنم که می‌دانید حمام در گذشته یکی از مکان‌هایی بوده که افراد در آن مراسم‌هایی را برگزار می‌کرده‌اند. اگر بخواهم بیشترین مراسم‌هایی که در حمام وکیل شیراز بر پا می‌شده را نام ببرم، باید به جشن زایمان، مراسم آشنایی، خواستگاری، حنابندان و… اشاره کنم. ازآن‌جایی‌که حمام‌ها، جاهای بزرگی بوده‌اند و همه افراد روزانه به آن سر می‌زدند، تمایل زیادی برای برپاکردن جشن‌ها در این مکان‌ها بوده. احتمال می‌دهم برخی از کسانی که در شهرستان‌ها زندگی می‌کنند این مراسم را یادشان باشد!
نگاهی به زیبایی‌هایی‌های معماری حمام وکیل
معنی واقعی ضرب‌المثل شنیدن کی بود مانند دیدن را زمانی می‌فهمید که پس از خواندن این مطلب، حمام وکیل شیراز را ببینید. بازهم گفتم، اما مجبور این موضوع را دوباره تکرار کنم که حمام وکیل یکی از بناهای شاهکار دوران زندیه است که امروزه افراد زیادی را به خود می‌بیند. هنرمندان از آهک‌بری برای تزیین داخل این ساختمان استفاده کرده‌اند و توانسته‌اند با مهارت بالا آن را به ساختمانی چشم‌نواز تبدیل کنند.
شاید برایتان جالب باشد که بدانید آهک قدرت مقاومت در برابر رطوبت را دارد و به‌همین دلیل از این ماده به‌جای گچ برای زیباترشدن حمام استفاده شده. بیشتر نقش‌ونگارهای آهکی که در حمام وکیل میبینید از دوران زندیه به‌یادگار مانده است، اما هنرمندان در دوران قاجاریه نقش‌هایی را با این ماده کشیده است که بیان‌گر داستان‌هایی از سبک زندگی، مذهب و آداب و رسوم مردم شیراز در آن دوران بوده. وجود تصاویر داستان‌هایی حماسی روی دیوارها باعث شده که این حمام در مقایسه با دیگر حمام‌های قدیمی قابل مقایسه نباشد!
نقش‌ونگار دیوارهای حمام وکیل به چندین دسته تقسیم می‌شوند. هنرمندان سعی کرده‌اند موضوعات قرآن، داستان‌های فارسی، طرح‌های اسلیمی، معراج پیامبر، به‌چاه‌انداختن و بیرون‌آوردن حضرت یوسف، صورت حضرت علی، قربانی‌کردن حضرت اسماعیل، دیدار بیژن و منیژه، شست‌وشوی شیرین در چشمه، دیدار شیرین و فرهاد، گل و بوته و… را به بهترین شکل روی دیوارها، ستون‌ها و سقف حمام وکیل شیراز به‌تصویر درآورند.
حمام وکیل شیراز چگونه گرم می‌شده؟
کف حمام سنگ‌فرش‌هایی دیده میبینید که با زیبایی هرچه تمام‌تر روی کار شده‌اند. زیر این سنگ‌فرش‌ها مسیری برای عبور آب ساخته شده که آب گرم از آن‌ها رد شود و کف حمام همیشه گرم باشد. این تکنولوژی همان گرمایش از کف امروزی است که ۳۰۰ و ۴۰۰ سال پیش معماران از آن برای گرم‌کردن حمام وکیل شیراز استفاده کرده بودند.
خود محیط حمام هم که به‌دلیل وجود آب گرم در حوضچه‌ها همیشه گرم بوده. به نظرم این روش بهترین راهکار برای گرم‌کردن حمام بوده که معماران می‌توانستند از آن استفاده کنند.
بخش‌های مختلف حمام
یک ویژگی بارز که در همه حمام‌های قدیمی مشاهده می‌شود این است که آن‌ها فقط محلی برای شست‌وشو نبوده‌اند و در یک ساختمان چندین مکان مختلف وجود داشته. این مکان‌ها معمولا جایی برای همایش و جمع‌شدن مردم بوده و اهالی آن منطقه برخی از مراسمات خود را در آن برگزار می‌کرده‌اند که در بالا مراسمات حمام وکیل شیراز را به‌طور کامل بررسی کردم.
معماران برای این حمام بخش‌های مختلفی در نظر گرفته‌اند که از جمله آن‌ها می‌توانم به سربینه، گرمخانه و چندین اتاق خالی اشاره کنم.
ورودی حمام وکیل شیراز
یکی از حیرت‌انگیزترین بخش‌های این حمام ورودی آن است. نمی‌دانم تا حالا به حمام وکیل رفته‌اید یا نه، اما اگر خواستید آن را ببینید حتما به ورودی حمام دقت کنید. شاید برایتان سوال پیش بیاید که مگر ورودی حمام چه ویژگی خاصی می‌تواند داشته باشد؟
معماران برای ورودی، یک در کوچک ساخته‌اند تا مانع از تبادل هوا شود و افراد دچار بیماری‌هایی مانند سرماخوردگی نشوند. این ورودی در ابتدای یک راهرو شیب‌دار ساخته شده که پس از آن مراجعان با عبور از این راهرو به رختکن خواهند رسید. شواهد نشان می‌دهد که این راهرو در ابتدا ساده بوده، اما در دوران قاجار کاشی‌های نقش‌دار روی آن نصب شده که زیبایی بی‌‌بدیلی را به آن بخشیده.
خزینه‌ها
در بخش شمالی گرمخانه سه خزینه وجود دارد. حوضچه خزینه وسطی پر از آب گرم بوده و دو خزینه دیگر برای استحمام در حوضچه‌ای آب ولرم و سرد استفاده می‌شده که هنوز هم آثار آن مشاهده می‌شود. در این خزینه‌ها، دیگ‌های بزرگی وجود داشته که از آن‌ها برای گرم‌کردن آب استفاده می‌شده. دو خزینه دیگر هم برای این ساخته شده بودند که آب سرد و ولرم را برای افراد تهیه شود.
سربینه یا رختکن
سربینه یا رخت‌کن‌ها بیشترین فضا را در حمام وکیل به خود اختصاص داده‌اند و به‌صورت ۸ضلعی منظم طراحی شده‌اند. ستون‌های این قسمت از سنگ گندمک گوگرددار ساخته شده‌اند که وظیفه نگهداری سقف‌های گچ‌بری شده را برعهده دارند.
گذاشتن پاها در آب پس از استحمام یکی از مستحبات در دین اسلام محسوب می‌شود و به‌همین دلیل در چهار گوشه رختکن حوضچه‌هایی وجود دارد که افراد پس از استحمام پاهای خود را در آن می‌گذاشته‌‌اند. برای این حوضچه‌ها چندین پله ساخته شده تا آن‌ها کمی از سطح زمین پایین‌تر باشند.
میاندر
معماران حتی به این هم فکر کرده بودند که افراد نباید بعد از استحمام سریع وارد فضای باز بشوند. آن‌ها برای این که تاحدی تعادل دمایی بدن و محیط برقرار شود، بین گرمخانه و سربینه یک راهرو پرپیچ‌وخم ساخته بودند که مانع از این می‌شد که افراد به سرعت وارد فضای باز شوند. روی دیوارهای این راهرو نقش‌ونگارهای مختلفی وجود دارد که چشم افراد دیوارهای بدون نقش را نبیند.
گرمخانه
این قسمت همان محل شست‌وشو است که به گرمخانه معروف بوده. زمانی که به این بخش از حمام وکیل می‌روید، یک ساختمان مربعی را میبینید که کوچک‌تر از رختکن به نظر می‌رسد. چهار ستون با زیبایی هرچه تمام‌تر در وسط گرمخانه قرار گرفته‌اند تا سقف زیبای حمام را روی خود نگه دارند. دو اتاق کوچک‌تر از گرمخانه در این بخش وجود دارد که درون آن‌ها حوضچه ساخته شده.
شاه‌نشین
در دو طرف محوطه گرمخانه دو شاه‌نشین ساخته شده که وسط آن یک حوضچه مرمری وجود دارد. اطراف این حوض پله‌هایی سنگی مشاهده می‌شود که برای استراحت و دورهم‌نشستن شاه و درباریان استفاده می‌شده است.. امروزه شاه‌نشین‌های حمام وکیل شیراز را می‌توانید ببینید، اما برای محافظت بیشتر جلوی پله‌ها با شیشه پوشیده شده.
حاکم‌نشین
معماران اطراف خزینه‌های حمام هم دو حاکم‌نشین ساخته‌اند که وسط هرکدام از آن‌ها حوض مرمری وجود داشته. در زمان پهلوی یکی از حاکم‌نشین‌ها به حمام نمره تبدیل شده بوده و متاسفانه حوضچه مرمری آن بخش را خراب کرده‌اند. البته نبودن این حوضچه چیزی از زیبایی حمام وکیل شیراز کم نکرده، ولی ای کاش حوضچه مرمری وسط حاکم‌نشین هنوز هم سالم بود!
حوض
طبیعی است که حمام چندین حوض داشته باشد. زمانی که به سربینه حمام وکیل شیراز می‌روید یک حوض بزرگ ۸ضلعی می‌بیند که زیبایی مثال زدنی به رختکن بخشیده. این حوض یکی چندین حوض ساخته شده در این بنا به‌شمار می‌رود. ازجمله دیگر حوض‌ها می‌توانم به حوض‌های شاه‌نشین، حاکم‌نشین، گرمخانه، خزینه و… اشاره کنم.
گرمابه
گرمابه وکیل در گذشته یکی از اصلی‌ترین حمام‌های شیراز بوده و از زمان ساخت تا امروز هرگز رونق از آن نیفتاده و هنوز هم که هنوز است افراد زیادی برای بازدید از آن به شهر بهار نارنج‌ها سفر می‌کنند. این مکان مرکز شناخت و آشنایی با رسوم نیاکان بوده و به‌همین دلیل اهمیت فراوانی دارد.
موزه حمام وکیل
متاسفانه یا خوشبختانه (نمی‌دانم کدام درست است) اعمال تغییرات در ساختمان این حمام تاثیر زیادی روی تغییر طراحی اولیه این حمام داشته. همانطور که گفته شد سال ۱۳۵۱ مرمت‌هایی روی ساختمان آن انجام شد، اما بعد از آن هم به‌دلیل ورود و خروج تعداد زیادی از آدم‌ها، بخش‌هایی از ساختمان حمام وکیل شیراز از بین رفتند.
بعد از این همه فرازونشیب به‌وجودآمده برای این بنا، بالاخره مسئولان تصمیم گرفتند که این حمام را به موزه تبدیل کنند. در این موزه ۳۰ مجسمه ساخته شده از موم با حالت‌های مختلف مشاهده می‌شود که هرکدام از آن‌ها می‌خواهند داستان قدیمی را برای شما توضیح دهند، اما خب ازآن‌جایی‌که حس ندارند، راهنما زحمت توضیح این روایت‌ها را برایتان می‌کشد.
ساعت بازدید از حمام وکیل
در حمام وکیل شیراز در طول روز ۱۲ ساعت به روی بازدیدکنندگان باز است. در نیمه اول سال، ساعت بازدید از این موزه ۱۲ ساعت از ۸:۳۰ تا ۲۰:۳۰ و در نیمه دوم از ۷:۳۰ تا ۱۹:۳۰ دقیقه، خواهد بود. بازدید از این حمام در روزهای رحلت پیامبر، تاسوعا، عاشورا، شهادت امام علی(ع)، شهادت امام جعفر صادق و رحلت امام خمینی امکان‌پذیر نیست.
حمام وکیل کجاست؟
این حمام در خیابان طالقانی شیراز و غرب مسجد و بازار وکیل جا خوش کرده است. دسترسی به این حمام بسیار آسان بوده و در شیراز به هرکسی که بگوییم می‌خواهیم به بازار وکیل بروم، شما را راهنمایی می‌کند.
منبع : علی بابا